Magdalena Kubik, Dietetyk

Zdrowie i odporność

Data publikacji: 22.10.2024

8 min czytania

Suplementacja witaminy D – ile witaminy D dziennie?

Niedobór witaminy D jest problemem, z którym mierzy się większość populacji świata. W Polsce niedobór najczęściej wynika z niskiego poziomu nasłonecznienia i może być przyczyną wielu chorób cywilizacyjnych.

Autor: Magdalena Kubik, Dietetyk

Zweryfikowane przez eksperta

Suplementacja witaminy D – ile witaminy D dziennie?

Witamina D odgrywa kluczową rolę w organizmie człowieka.

Jest niezbędna do prawidłowego wchłaniania wapnia i fosforu, dzięki czemu zapewnia zdrowie kości i zapobiega chorobom takim jak krzywica u dzieci i osteoporoza u dorosłych. Witamina D wpływa na funkcjonowanie wielu układów i narządów, w tym układu hormonalnego, immunologicznego, a także sercowo-naczyniowego. Niedobór witaminy D jest powszechnym problemem, który może prowadzić do licznych schorzeń, takich jak zaburzenia poznawcze, choroby autoimmunologiczne. W artykule przyjrzymy się za co dokładnie odpowiada witamina D, jakie są jej źródła oraz jak suplementować witaminę d: jaka dawka witaminy D3 jest najbardziej optymalna, od czego zależy to ile witaminy d dziennie powinniśmy przyjmować, aby utrzymać zdrowie i jak powinno wyglądać leczenie niedoborów witaminy D.

Spis treści

z tego artykułu dowiesz się:

Za co odpowiada witamina D?

Witamina D odpowiada za prawidłowe wchłanianie wapnia w przewodzie pokarmowym, zapewniając prawidłową mineralizację kości. Dzięki temu odpowiedni poziom witaminy D3 zmniejsza ryzyko wystąpienia krzywicy wśród dzieci oraz osteoporozy wśród dorosłych, a także zmniejsza ryzyko złamań kości.
Utrzymuje prawidłowy poziom parathormonu (PTH) chroniąc przed wtórną nadczynnością przytarczyc.
Reguluje czynność wewnątrzwydzielniczą trzustki, nadnerczy, tarczycy i przysadki.
Pełni rolę czynnika antyproliferacyjnego nowotworów, np. rak piersi, czerniak, rak prostaty czy jelita grubego.
Odpowiedni poziom witaminy D zapobiega wystąpieniu chorób poznawczych (choroby Alzheimera) czy stwardnienia rozsianego.
Witamina D ma również wpływ na odporność. Jej odpowiedni poziom zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego.
Witamina D odpowiada za wygaszenie reakcji zapalnych co chroni organizm przed przewlekłymi stanami zapalnymi.
Reguluje poziom ciśnienia tętniczego krwi, przez co bierze udział w etiopatogenezie wielu chorób sercowo-naczyniowych.

W czym jest witamina D?

Żywieniowym źródłem witaminy D3 są drożdże, grzyby, tłuste ryby morskie (łosoś, makrela, śledź), jaja, sery, mleka, a także produkty wzbogacane witaminą D3 (np. margaryny miękkie, napoje roślinne). Ze względu na ubogość źródeł, ilość witaminy D3 dostarczanej wraz z dietą, nie jest wystarczająca do pokrycia dziennej normy na tą witaminę. To synteza skórna dostarcza aż 90% zapotrzebowania na witaminę D. Pod wpływem promieniowania słonecznego (UVB – 290-315 nm) w skórze dochodzi fotochemicznej konwersji 7-dehydrocholesterolu do cholekalcyferolu (witamina D3).

Zapotrzebowanie na witaminę D – dlaczego dieta i synteza skórna są niewystarczające?

Rekomendacje zespołu polskich ekspertów przyjęło następujące poziomy witaminy D we krwi:

>30-50 ng/ml: stężenie optymalne
>20-30 ng/ml: stężenie suboptymalne
>10-20 ng/ml: niedobór znaczny
0-10 ng/ml: niedobór ciężki.

Ustalając dzienne zapotrzebowanie na witaminę D należy wziąć pod uwagę jej stężenia w surowicy krwi, wiek, masę ciała, karnację skóry, porę roku, choroby oraz zażywane leki. Niedobór witaminy D to powszechny problem. Wpływ na to ma niskie spożycie tłustych ryb oraz zmniejszona endogenna synteza związana ze zmianą stylu życia – spędzaniem mniejszej ilości czasu na słońcu. Aby doszło do skutecznej syntezy witaminy D3 należy przebywać na słońcu co najmniej 15 minut dziennie między godziną 10-15, przy odsłonięciu 18% powierzchni ciała (podudzia oraz przedramiona).

Niedobór witaminy D

Objawy niedoboru witaminy D:

Literatura światowa jest jednomyślna – niedobór witaminy D to powszechny problem, nawet w rejonach o dobrym nasłonecznieniu. Do objawów niedoboru witaminy D zaliczyć można osłabienie, zmęczenie, częste infekcje, zaburzenia snu, wypadanie włosów czy nieprawidłowe gojenie się ran.

Niedobór witaminy D może powodować hipokalcemie (obniżone stężenie wapnia w surowicy krwi) co może wpływać na zmiany kostne, np. krzywicę u małych dzieci, osteomalację u kobiet oraz zrzesztonienie kości u osób starszych.

Niski poziom witaminy D przyczynia się do wtórnej nadczynności przytarczyc, także chorób autoimmunologicznych oraz niektórych typów nowotworów. Niski poziom witaminy D występuje również wśród osób chorujących na toczeń układowy, zespół antyfosfolipidowy, zesztywniające zapalenie stawów, kręgosłupa, reumatoidalne zapalenie stawów, a także łuszczycę.

Niedobory witaminy D wiążą się z częstszym występowaniem choroby wieńcowej, niewydolności serca oraz udaru. Niski poziom witaminy D koreluje również z występowaniem zaburzeń kognitywnych, choroby Alzheimera, Parkinsona, a także depresji oraz schizofrenii, a także zwiększa ryzyko zachorowalności na stwardnienie rozsiane.

Komu szczególnie grozi niedobór witaminy D?

Do grup ryzyka narażonych na niedobór witaminy D możemy zaliczyć przede wszystkim mieszkańców Europy Środkowej oraz Północnej (ze względu na niski poziom nasłonecznienia). W grupie ryzyka znajdują się również:

Osoby starsze – ze względu na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej, potencjalne zaburzenia wchłaniania oraz zmieniony metabolizm witaminy D osoby starsze narażone są na niedobór tej witaminy. Osoby te bardzo często unikają ekspozycji na promienie słoneczne co może jeszcze bardziej obniżyć syntezę skórną witaminy D.
Osoby otyłe – w tkance tłuszczowej osób otyłych ma miejsce sekwestracja (magazynowanie) witaminy D co zdecydowanie zmniejsza jej biodostępność. Ponadto osoby otyłe, bardzo często zmagają się z dyslipidemią i stosują leki obniżające poziom cholesterolu. Niestety leki te mogą upośledzać wchłanianie witaminy D z przewodu pokarmowego.
Osoby stosujące dietę wegetariańską oraz wegańską – głównym źródłem witaminy D3 z pożywienia są produkty pochodzenia zwierzęcego. W przypadku wegetarian oraz wegan źródłem witaminy D mogą być jedynie drożdże, grzyby oraz produkty wzbogacane. Wyjątek stanowią wegetarianie decydujący się na spożycie ryb (pescowegetarianie).
Osoby zmagające się z chorobami gastroenterologicznymi – choroby te wpływają na zmniejszenie wchłaniania witaminy D z przewodu pokarmowego.

Ile witaminy D dziennie? – Zalecenia suplementacji witaminą D

Jaka dawka witaminy D dla dzieci?

Jaka dawka witaminy d3 jest odpowiednia dla dzieci? Jest to kwestia zależna od ich wieku, masy ciała oraz podaży witaminy D z diety.

Noworodki oraz niemowlęta: Ile jednostek witaminy d powinny przyjmować noworodki oraz niemowlęta? Według wytycznych, profilaktyczna doustna, dzienna dawka witaminy D3 to 400 j.m./dobę. Wśród dzieci karmionych jedynie piersią zaleca się suplementację pełnej dawki, natomiast wśród dzieci karmionych sztucznymi mieszankami, należy uwzględnić dawkę witaminy D zawartą w mieszankach. W przypadku dzieci urodzonych przedwcześnie - u wcześniaków poniżej 32 tygodnia życia zalecana dawka witaminy D3 to 800 j.m./ dzień, niezależnie od sposobu karmienia, pod kontrolą wartości 25(OH)D w osoczu. Natomiast wcześniaki w wieku 33-36 tygodnia życia powinny przyjmować 400 j.m./dzień.

Dzieci i młodzież od 1 do 18 roku życia: Zalecana dawka witaminy D3 dzieci w wieku 1-10 lat to 600-1000 j.m./ dzień w zależności od masy ciała oraz podaży witaminy D w diecie, natomiast wśród dzieci w wieku 11-18 lat dawka powinna wynosić 800-2000 j.m./dzień.

Jaka dawka witaminy D dla dorosłych?

Osoby dorosłe: Zalecana suplementacja witaminy d u dorosłych (osoby w wieku 19-65) to 800-2000 j.m. w zależności od masy ciała i podaży witaminy D z dietą.

U zdrowych dzieci i nastolatków oraz osób dorosłych suplementacja zalecana jest w okresie od września do maja, jeśli zapewniona jest ekspozycja na słońce z odkrytymi przedramionami i podudziami, bez filtra słonecznego przez więcej niż 15 minut w godzinach 10-15. W przypadku gdy powyższe kryteria nie są spełnione – suplementacja witaminy D zalecana jest cały rok, również latem.

Kobiety w ciąży oraz karmiące piersią: W przypadku potwierdzonej ciąży oraz w okresie karmienia piersią suplementacja powinna być zalecana na podstawie badań poziomu witaminy D w osoczu, z dążeniem do poziomu >30-50 ng/ml. Jeżeli kontrola poziomu nie jest możliwa należy przyjmować dawkę na poziomie 2000 j.m./dzień.

Osoby starsze: W przypadku seniorów (osób w wieku 65-75 lat), w zależności od masy ciała oraz podaży witaminy D, dawkowanie witaminy D powinno oscylować na poziomie 800-2000 j.m. przez cały rok. Natomiast osoby powyżej 75 roku życia powinny przyjmować dawkę na poziomie 2000-4000 j.m./ dzień przez cały rok.

Dawkowanie witaminy D a nadwaga i otyłość

W przypadku osób z nadwagą oraz otyłością zwiększa się zapotrzebowanie na witaminę D ze względu na jej magazynowanie w tkance tłuszczowej. Ponadto osoby te bardzo często zmagają się z dyslipidemią, stosując leki obniżające poziom cholesterolu. Niestety leki te zmniejszają wchłanianie witaminy D.

Wśród dzieci i młodzieży (1-18 rok życia) dawkowanie witaminy D powinno wynosić od 1200-2000 j.m./dobę zimą (wrzesień-kwiecień), a konkretna dawka uzależniona jest od stopnia otyłości. W przypadku niewystarczającej ekspozycji na promieniowanie słoneczne latem, suplementacja zalecana jest przez cały rok.

W przypadku dorosłych z otyłością, w zależności od jej stopnia, zalecana dawka witaminy D3 waha się pomiędzy 2000 a 4000 j.m./dobę przez cały rok.

Kiedy brać witaminę D – rano czy wieczorem?

Witaminę D najlepiej suplementować w ciągu dnia wraz z posiłkami. Witamina D należy do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, dlatego najlepsze jej wchłanianie zachodzi, gdy spożywamy ją w towarzystwie tłuszczy – np. podczas obiadu czy śniadania.

Witamina D – przed czy po jedzeniu?

Witaminę D najlepiej spożywać w trakcie posiłku. W zależności od zapotrzebowania do wyboru mamy kilka form witaminy D (witamina D, 1alfa(OH)D, 25(OH)D i 1,25(OH)2D). Pierwsza z wymienionych do prawidłowego wykorzystania wymaga hydroksylacji w wątrobie oraz nerkach. Początek jej działania następuje po 10-14 dniu terapii i jest to najtańsza forma suplementacji. Popularną formą suplementu diety są również analogi witaminy D – alfakalcydol (1alfa(OH)D) oraz kalcyfediol (25(OH)D). Oba analogi działają w ciągu 1-7 dni od rozpoczęcia terapii. Odpowiednią formą do suplementacji witaminy D jest również (1,25(OH)2D) – kalcytriol. Jest to aktywna postać witaminy D. Jej działanie rozpoczyna się już w ciągu 1-2 dni od rozpoczęcia stosowania suplementu.

Efekty suplementacji witaminy D

Co daje suplementacja witaminy D? Wśród osób z niedoborem, suplementacja witaminy D3 może znacząco zmniejszyć ryzyko wystąpienia ostrych infekcji dróg oddechowych.

Badania dowodzą, że suplementacja witaminą D3 poprawia siłę mięśni oraz ich wytrzymałość. Dlatego tak ważna jest kontrola poziomu tej witaminy wśród sportowców.

Rozpoczęcie suplementacji witaminy D może również wpływać na zmniejszenie objawów trądziku. Badania potwierdzają, że wśród pacjentów z trądzikiem pospolitym stężenie witaminy D we krwi jest zwykle niskie i statystycznie istotne.

Według badań, suplementacja cholekalcyferolu może mieć wpływ na zmniejszenie występowania oraz skrócenie czasu trwania depresji. Według metaanalizy przeprowadzonej w 2022 widoczne efekty zauważalne były już przy codziennej suplementacji witaminy D3 w dawce 2800 j.m.

Przedawkowanie witaminy D

Do przedawkowania może dojść w przypadku stosowania nadmiernych dawek podczas suplementacji witaminy D. Najczęściej, zatrucie witaminą D miało miejsce wśród osób stosujące dawki uderzeniowe witaminy D (60 000 IU dziennie). Maksymalna dawka witaminy D zależna jest od wielu czynników – płci, wieku, diety, stanu zdrowia i karnacji. Pierwszymi zauważalnymi objawami przedawkowania suplementu jest hiperkalcemia oraz hiperkalciuria. W jej wyniku dochodzi do obniżenia absorpcji wapnia z kanalików nerkowych, a w konsekwencji wzrostu wydalania wapnia z moczem oraz zwiększenia poziomu wapnia w surowicy krwi. Nadmiar wapnia we krwi może objawiać się nudnościami, wymiotami, brakiem apetytu, wzmożonym pragnieniem, zmęczeniem, zwiększonym oddawaniem moczu, nadmiernym poceniem się, biegunką lub zaparciami, bólem głowy i oczu, nadpobudliwością oraz rozdrażnieniem.

Warto zapamiętać

Witamina D pełni w organizmie człowieka wiele istotnych funkcji. Utrzymuje zdrowe kości, reguluje poziom parathormonu, wspiera funkcjonowanie układu hormonalnego, wspiera zdrowie psychiczne oraz reguluje ciśnienie krwi.
Źródłem pochodzenia witaminy D są głównie produkty zwierzęce, takie jak tłuste ryby, jaja i sery, natomiast można ją również znaleźć w drożdżach oraz grzybach.
Optymalne stężenie witaminy D we krwi to > 30-50 ng/ml. Zapotrzebowanie zależy od wielu czynników, takich jak wiek, masa ciała, karnacja skóry, pora roku i styl życia.
Niedobór witaminy D może prowadzić do krzywicy, osteomalacji, wtórnej nadczynności przytarczyc, chorób autoimmunologicznych, nowotworów, chorób serca, zaburzeń poznawczych oraz depresji.
Suplementacja witaminy D: Dawkowanie witaminy D różnią się w zależności od grupy wiekowej, stanu zdrowia, masy ciała i stylu życia.

Źródła:

Chie-Ming Ch., Ismaeel A., Griffis R., Weems S. Effect of Vitamin Supplementation on Muscle Strenght in Athletes: A Systematic Review. National of Strenght and Conditioning Research. 2016; 31(2): 566-574.
Błachowicz A., Franek E. Hiperkalcemia- przyczyny i leczenie. Choroby Serca i Naczyń. 2005; 2(1): 51-56.
Jakubas-Kwiatkowska W., Błachowicz A., Franek E. Hipokalcemia w praktyce klinicznej – przyczyny, objawy i leczenie. Choroby serca i naczyń. 2005; 2(4): 232-237.
Kmieć P., Sworczak K. Korzyści i zagrożenia wynikające z suplementacji witaminą D. Forum Medycyny Rodzinnej. 2017; 11(1): 38-46.
Marcinkowska M., Mickiewicz A., Fijałkowski M. Plejotropowe działanie witaminy D. Choroby serca i naczyń. 2005; 16(1): 45-52.
Osińska M., Pazik A., Krasuska K. et al. Rola niedoboru witaminy D w patogenezie chorób nowotworowych. Farmacja Współczesna. 2017; 10: 100-106.
Brzozowska M., Karowicz-Bilińska A. Rola niedoboru witaminy D w patofizjologii zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników. Ginekologia Polska. 2013; 84(6): 456-460.
Napiórkowska L., Franek E. Rola oznaczania witaminy D w praktyce klinicznej. Choroby serca i naczyń. 2009; 6(4): 203-210.
Grafka A., Łopucki M., Kuna J. et al. Rola witaminy D w organizmie. Diagn. Lab. 2019; 55(1): 55-60.
Majorczyk M., Baran M., Jaworek J. Rola witaminy D w rozwoju i przebiegu otyłości. Pielęgniarstwo Polskie. 2016; 1(59).
Zawadka M., Zalewski P., Klawe J. et al. Rola witaminy D w chorobach neurodegeneracyjnych. Alter Ego Seniora. 2013; 2(1).
Bomba-Opoń D., Karowicz- Bilińska A., Laudański P., Spaczyński R. Suplementacja witaminy D w położnictwie i ginekologii. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna. 2016; 1(1): 20-29.
Martineau AR, Jolliffe DA, Greenberg L, Aloia JF, Bergman P, Dubnov-Raz G, et al. Vitamin D supplementation to prevent acute respiratory infections: individual participant data meta-analysis. Health Technol Assess 2019;23(2).
Dittfeld A., Gwizdek K., Koszowska A., Fizia K. Wielokierunkowe działanie witaminy D. Annales Academiae Medicae Silesiensis. 2014; 68(1): 47-52.
Xie F., Huang T., Lou D. et al. Effect of vitamin D supplementation on the incidence and prognosis of depression: An updated meta-analysis based on randomized controlled trials. Front. Public Health 10:903547.
Olędzka R. Witamina D w świetle badań ostatnich lat. Bromat. Chem. Toksykol. 2013; 2: 121-131.
Abboud M. Witamin D Supplementation and Sleep: A Systematic Review and Meta-Analysis of Intervention Studies. 2022; 14: 1076.
Buczkowski K., Chlabicz S., Dytfeld J. et al. Wytyczne dla lekarzy rodzinnych dotyczące suplementacji witaminy D. Forum Medycyny Rodzinnej. 2013; 7(2): 55-58.
Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. et al. Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018r. Postępy Neonatologii. 2018; 24(1).
Balwierz R., Niedźwiecka A., Biernat P. et al. Znaczenie i rola witaminy D w praktyce farmaceutycznej. Farm Pol. 2022; 78(2): 81-92.
Krasińska A., Skowrońska B. Znaczenie witaminy D u pacjentów z nadmierną masą ciała – nowe zasady suplementacji. Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2014; 5(2): 63-70.

Publikowane informacje mają charakter wyłącznie informacyjny i nie powinny zastępować indywidualnych konsultacji lekarskich. Zaleca się skonsultowanie z lekarzem lub terapeutą przed rozpoczęciem jakiejkolwiek terapii. Wydawca nie dąży do nawiązania relacji lekarz-pacjent ze swoimi czytelnikami. Nie bierze również odpowiedzialności za wiarygodność, skuteczność lub prawidłowe stosowanie informacji umieszczonych na stronie, ani za ewentualne problemy zdrowotne wynikające z omówionych terapii.

To może Cię zainteresować

Ciąża

Suplementacja przed ciążą – jakie witaminy i minerały zażywać?

Organizm przyszłej mamy potrzebuje odpowiednich zapasów witamin i minerałów jeszcze zanim dojdzie do zapłodnienia. Dlaczego? Ponieważ część składników działa długofalowo, co oznacza, że potrzebują czasu, aby móc uzupełnić ewentualne niedobory i jednocześnie przygotować organizm na intensywny czas ciąży. Suplementacja przed ciążą – kiedy ją rozpocząć? Planowanie ciąży, a następnie macierzyństwa to jedno z najpiękniejszych życiowych wyzwań. Ginekolodzy podkreślają, że im lepsze przygotowanie organizmu do tego wyjątkowego etapu, tym większe szanse na zdrowy przebieg ciąży i prawidłowy rozwój dziecka. Zmniejsza się wówczas ryzyko powikłań, a to zwiększa komfort przyszłej mamy – zarówno fizyczny, jak i psychiczny. To czas, w którym możesz zadbać o siebie w sposób wyjątkowy: wyrównać niedobory witamin, wzmocnić odporność, poprawić kondycję, a także wyrobić zdrowe nawyki żywieniowe. Specjaliści z Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) zalecają, aby suplementację kluczowych składników rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą. Jest to związane z faktem, że niektóre składniki, w tym kwas foliowy czy witamina D3 muszą osiągnąć odpowiednie stężenie we krwi, aby mogły efektywnie wspierać rozwój zarodka w pierwszych tygodniach, kiedy wiele kobiet jeszcze nie wie, że jest w ciąży [1]. Badania naukowe wykazały, że odpowiednia suplementacja zarówno przed, jak i w okresie ciąży znacznie zmniejsza ryzyko: anemii u matki;poronienia;małej masy ciała płodu;przedwczesnego porodu;stanu przedrzucawkowego;martwych urodzeń;poważnego niedoboru mikroelementów [2]. Ponadto, kompleksowa wielomikroelementowa suplementacja z większą liczbą składników jest znacznie skuteczniejsza niż przyjmowanie wyłącznie klasyków, czyli żelaza oraz kwasu foliowego [2]. To inwestycja, która zwraca się z nawiązką – w postaci zdrowia dziecka, spokojniejszego przebiegu ciąży i większej energii na pierwsze tygodnie macierzyństwa. Takie podejście jest rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG) oraz Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników [3,4]. Główne zalecenia PTGiP w okresie prekoncepcyjnym zakładają suplementację: kwasu foliowego (witamina B9) w podstawowej dawce 0,4 mg dziennie. Przyjmowanie należy rozpocząć na co najmniej 4 tygodnie przed planowaną ciążą i kontynuować w 1 trymestrze;witaminy D3 w dawce 2000 IU i to niezależnie od pory roku;jodu w zalecanej dawce 150-200 µg na dobę (pod warunkiem braku przeciwwskazań np. w postaci nadczynności tarczycy);kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA) w rekomendowanej dawce 200-400 mg dziennie [1].Jakie witaminy przed ciążą są niezbędne? Zanim powiesz „tak” macierzyństwu, warto zaprzyjaźnić się z kilkoma kluczowymi witaminami i minerałami. To mali, ale niezwykle ważni sprzymierzeńcy, którzy pomogą stworzyć najlepsze warunki dla rozwijającego się życia. Kwas foliowy (witamina B9) Kwas foliowy to złoty standard wśród suplementów diety zarówno przed poczęciem, jak i w ciąży. Odpowiednia podaż folianów w okresie prekoncepcyjnym zmniejsza ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej np. rozszczepu kręgosłupa. Badania naukowe wykazały, że kwas foliowy może mieć skutki długofalowe, w tym wpływać na rozwój chorób psychiatrycznych (np. ADHD) i metabolicznych [5,6].Witamina B12 (kobalamina) Niedobór witaminy B12 może zwiększać ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej, nawet przy jednoczesnej podaży kwasu foliowego. Co więcej, niski poziom tej witaminy może znacznie zmniejszyć stężenie folianów we krwi. Ponadto współdziałanie z kwasem foliowym sprzyja prawidłowemu podziałowi komórek i implantacji zarodka [7]. Witamina DNiedobór witaminy D jest szczególnie widoczny w populacji, a zwłaszcza u kobiet borykających się z problemem zespołu policystycznych jajników. To z kolei może mieć wpływ m.in. na częstotliwość owulacji, grubość błony śluzowej macicy, a także równowagę hormonalną. Suplementacja witaminy D wspiera zdrowie reprodukcyjne poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa implantacji zarodka, poprawę jakości endometrium oraz wyników leczenia niepłodności [8].Jakie jeszcze suplementy przed ciążą warto przyjmować? Oprócz witamin, są też inne składniki, które odgrywają ogromną rolę w przygotowaniu do ciąży. To właśnie one wzmacniają organizm, wspierają rozwój dziecka i pomagają przyszłej mamie czuć się dobrze od pierwszych dni oczekiwania na potomka.MagnezPomaga utrzymać prawidłową pracę mięśni i układu nerwowego. Może też zmniejszać ryzyko skurczów i napięcia nerwowego w ciąży [9].WapńKluczowy dla budowy kości i zębów dziecka. Jeśli dieta jest uboga w nabiał lub roślinne źródła wapnia, warto rozważyć suplementację [9]. ŻelazoNiedobór żelaza jest dużym problemem u kobiet z chorobami tarczycy. Badania naukowe wykazały, że poziomy FT3, FT4 i TSH były znacznie niższe u osób z niskim stężeniem tego pierwiastka we krwi. To z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń metabolizmu jodu i powstawania wola [10,11]. Co więcej, niedobór żelaza może prowadzić do anemii, co utrudnia zajście w ciążę i zwiększa ryzyko powikłań. Suplementację najlepiej rozpocząć po badaniu poziomu żelaza i ferrytyny [11].JodJod jest niezbędny do prawidłowej pracy tarczycy, a mówiąc ściślej do produkcji hormonów tego gruczołu [11]. Hormony te są kluczowe w rozwoju układu nerwowego zarodka, a także optymalnego procesu dojrzewania komórki jajowej i owulacji. Co ciekawe, badania naukowe wykazały, że niedobór jodu u matek w ciąży ma negatywny wpływ na rozwój zdolności intelektualnych u dzieci [12].Kwasy tłuszczowe omega-3Kwasy omega-3, w tym przede wszystkim DHA, wspierają proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, poprawiają jakość komórek jajowych, modulują produkcję prostaglandyn (co ma niebagatelny wpływ na regularność cykli miesięcznych), a także poprawiają ukrwienie endometrium, co sprzyja implantacji zarodka. Co ważne DHA obniża ryzyko stanu przedrzucawkowego, przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej [13]. Olej rybi, będący jednym z najlepszych źródeł kwasów tłuszczowych omega-3, suplementowany w ciąży i w okresie karmienia piersią sprzyja przyrostowi beztłuszczowej masy ciała u dziecka [13]. Planowanie ciąży a zioła – które zioła można stosować, a których unikać? Zioła mogą być świetnym wsparciem w codziennym dbaniu o zdrowie, ale w okresie planowania ciąży trzeba dobierać je wyjątkowo ostrożnie. Niektóre, jak melisa czy rumianek, mogą pomóc zmniejszyć stres i poprawić jakość snu, a imbir (np. w postaci pastylek lub naparu) bywa ratunkiem na poranne mdłości. Jednak są też rośliny, których lepiej unikać, bo mogą wpływać na gospodarkę hormonalną lub pobudzać skurcze macicy – należą do nich m.in. dziurawiec, piołun, aloes w dużych dawkach czy szałwia lekarska [14]. Warto pamiętać, że naturalne nie zawsze znaczy bezpieczne, zwłaszcza w okresie, gdy organizm przygotowuje się do ciąży. Dlatego zanim sięgniesz po ziołowe napary lub suplementy roślinne, dobrze jest skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby upewnić się, że będą one wsparciem, a nie zagrożeniem.Dieta przed ciążą – co włączyć do swojego jadłospisu? Dieta w okresie planowania ciąży to coś więcej niż lista „dozwolone/zakazane” – to sposób na codzienne wzmacnianie organizmu i tworzenie najlepszych warunków dla przyszłego malucha. Warto sięgać po pełnowartościowe, różnorodne produkty, które dostarczą nie tylko witamin i minerałów, ale też energii i zagwarantują dobre samopoczucie.Świetnym wyborem dla przyszłych mam są:pełnoziarniste produkty zbożowe (kasza gryczana, brązowy ryż, pieczywo razowe), które stabilizują poziom cukru we krwi i zapewniają długotrwałą sytość;świeże warzywa i owoce, naturalny koktajl witamin – im bardziej kolorowo na talerzu, tym lepiej. Zielone liście szpinaku czy jarmużu dostarczają kwasu foliowego, a pomarańczowe marchewki i dynia – beta-karotenu;chude mięso, będące źródłem białka, a także ryby morskie bogate w omega-3 (np. łosoś, śledź, sardynki), jajka oraz rośliny strączkowe;orzechy i nasiona (np. migdały, siemię lniane, pestki dyni) to małe „bomby” zdrowych tłuszczów, które wspierają gospodarkę hormonalną;fermentowane produkty mleczne lub ich roślinne odpowiedniki wzbogacane w wapń – jogurt naturalny, kefir, maślanka – bo wspierają odporność i florę jelitową [15].Pamiętaj też o odpowiednim nawodnieniu – najlepiej czystą wodą.Warto zapamiętać Suplementację najlepiej rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą, aby wyrównać ewentualne niedobory i przygotować organizm na zwiększone zapotrzebowanie w ciąży. Kwas foliowy (0,4 mg dziennie) to absolutna podstawa – chroni przed wadami cewy nerwowej, ale istotne są też witamina B12, witamina D, jod i omega-3. Badania krwi (morfologia, ferrytyna, poziom witaminy D, B12, TSH) przed suplementacją pomagają dobrać odpowiednie dawki i uniknąć nadmiaru. Dieta powinna być urozmaicona i bogata w naturalne źródła witamin – im więcej świeżych warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i zdrowych tłuszczów, tym lepiej. Warto wprowadzać zdrowe nawyki już teraz – regularne posiłki, aktywność fizyczną, unikanie przetworzonej żywności, ograniczenie cukru i rezygnację z alkoholu oraz papierosów. Zioła mogą wspierać zdrowie, ale nie wszystkie są bezpieczne w okresie planowania ciąży – zawsze konsultuj ich stosowanie z lekarzem lub farmaceutą. Świadome przygotowanie to inwestycja w zdrowie mamy i dziecka – im lepszy start, tym większe szanse na spokojny przebieg ciąży i dobry rozwój malucha. BibliografiaPolskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. Rekomendacje dotyczące suplementacji w okresie prekoncepcyjnym, ciąży i laktacji. Ginekol Pol. 2020;91(10):644–651.Keats EC, Oh C, Chau T, Khalifa DS, Imdad A, Bhutta ZA. Effects of vitamin and mineral supplementation during pregnancy on maternal, birth, child health and development outcomes in low- and middle-income countries: A systematic review. Campbell Syst Rev. 2021 Jun 26;17(2):e1127. doi: 10.1002/cl2.1127.WHO. Guideline: Daily iron and folic acid supplementation in pregnant women. Geneva: World Health Organization; 2020.American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Prepregnancy Counseling. Committee Opinion No. 762. Obstetrics & Gynecology. 2019;133:e78–e89.Dominguez-Salas P, Cox SE, Prentice AM, Hennig BJ, Moore SE. Maternal nutritional status, C(1) metabolism and offspring DNA methylation: a review of current evidence in human subjects. Proc Nutr Soc. 2012 Feb;71(1):154-65. doi: 10.1017/S0029665111003338. Franzago M, La Rovere M, Guanciali Franchi P, Vitacolonna E, Stuppia L. Epigenetics and human reproduction: the primary prevention of the noncommunicable diseases. Epigenomics. 2019 Sep;11(12):1441-1460. doi: 10.2217/epi-2019-0163. Ji H, Bachmanov AA. Differences in postingestive metabolism of glutamate and glycine between C57BL/6ByJ and 129P3/J mice. Physiol Genomics. 2007 Nov 14;31(3):475-82. doi: 10.1152/physiolgenomics.00013.2007.Lerchbaum E, Obermayer-Pietsch B. Vitamin D and fertility: a systematic review. Eur J Endocrinol. 2012 May;166(5):765-78. doi: 10.1530/EJE-11-0984Makowska-Donajska M. i Hirnle L. Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 4, strony 166–172.Garofalo, V.; Condorelli, R.A.; Cannarella, R.; Aversa, A.; Calogero, A.E.; La Vignera, S. Relationship between Iron Deficiency and Thyroid Function: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients 2023, 15, 4790. https://doi.org/10.3390/nu15224790 Hansen R, Sejer EPF, Holm C, Schroll JB. Iron supplements in pregnant women with normal iron status: A systematic review and meta-analysis. Acta Obstet Gynecol Scand. 2023 Sep;102(9):1147-1158. doi: 10.1111/aogs.14607.Bath SC, Steer CD, Golding J, Emmett P, Rayman MP. Effect of inadequate iodine status in UK pregnant women on cognitive outcomes in their children: results from the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC). Lancet. 2013 Jul 27;382(9889):331-7. doi: 10.1016/S0140-6736(13)60436-5.Vinding RK, Stokholm J, Sevelsted A, Sejersen T, Chawes BL, Bønnelykke K, Thorsen J, Howe LD, Krakauer M, Bisgaard H. Effect of fish oil supplementation in pregnancy on bone, lean, and fat mass at six years: randomised clinical trial. BMJ. 2018 Sep 4;362:k3312. doi: 10.1136/bmj.k3312.Ernst E. Herbal medicinal products during pregnancy: are they safe? BJOG. 2002 Mar;109(3):227-35. doi: 10.1111/j.1471-0528.2002.t01-1-01009.x. National Institutes of Health (NIH). (2021). Healthy diet before and during pregnancy linked to lower risk of complications, NIH study suggests. [online] Available at: https://www.nih.gov/news-events/news-releases/healthy-diet-before-during-pregnancy-linked-lower-risk-complications-nih-study-suggests.

Ciąża

Suplementacja przed ciążą – jakie witaminy i minerały zażywać?

Organizm przyszłej mamy potrzebuje odpowiednich zapasów witamin i minerałów jeszcze zanim dojdzie do zapłodnienia. Dlaczego? Ponieważ część składników działa długofalowo, co oznacza, że potrzebują czasu, aby móc uzupełnić ewentualne niedobory i jednocześnie przygotować organizm na intensywny czas ciąży. Suplementacja przed ciążą – kiedy ją rozpocząć? Planowanie ciąży, a następnie macierzyństwa to jedno z najpiękniejszych życiowych wyzwań. Ginekolodzy podkreślają, że im lepsze przygotowanie organizmu do tego wyjątkowego etapu, tym większe szanse na zdrowy przebieg ciąży i prawidłowy rozwój dziecka. Zmniejsza się wówczas ryzyko powikłań, a to zwiększa komfort przyszłej mamy – zarówno fizyczny, jak i psychiczny. To czas, w którym możesz zadbać o siebie w sposób wyjątkowy: wyrównać niedobory witamin, wzmocnić odporność, poprawić kondycję, a także wyrobić zdrowe nawyki żywieniowe. Specjaliści z Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) zalecają, aby suplementację kluczowych składników rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą. Jest to związane z faktem, że niektóre składniki, w tym kwas foliowy czy witamina D3 muszą osiągnąć odpowiednie stężenie we krwi, aby mogły efektywnie wspierać rozwój zarodka w pierwszych tygodniach, kiedy wiele kobiet jeszcze nie wie, że jest w ciąży [1]. Badania naukowe wykazały, że odpowiednia suplementacja zarówno przed, jak i w okresie ciąży znacznie zmniejsza ryzyko: anemii u matki;poronienia;małej masy ciała płodu;przedwczesnego porodu;stanu przedrzucawkowego;martwych urodzeń;poważnego niedoboru mikroelementów [2]. Ponadto, kompleksowa wielomikroelementowa suplementacja z większą liczbą składników jest znacznie skuteczniejsza niż przyjmowanie wyłącznie klasyków, czyli żelaza oraz kwasu foliowego [2]. To inwestycja, która zwraca się z nawiązką – w postaci zdrowia dziecka, spokojniejszego przebiegu ciąży i większej energii na pierwsze tygodnie macierzyństwa. Takie podejście jest rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG) oraz Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników [3,4]. Główne zalecenia PTGiP w okresie prekoncepcyjnym zakładają suplementację: kwasu foliowego (witamina B9) w podstawowej dawce 0,4 mg dziennie. Przyjmowanie należy rozpocząć na co najmniej 4 tygodnie przed planowaną ciążą i kontynuować w 1 trymestrze;witaminy D3 w dawce 2000 IU i to niezależnie od pory roku;jodu w zalecanej dawce 150-200 µg na dobę (pod warunkiem braku przeciwwskazań np. w postaci nadczynności tarczycy);kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA) w rekomendowanej dawce 200-400 mg dziennie [1].Jakie witaminy przed ciążą są niezbędne? Zanim powiesz „tak” macierzyństwu, warto zaprzyjaźnić się z kilkoma kluczowymi witaminami i minerałami. To mali, ale niezwykle ważni sprzymierzeńcy, którzy pomogą stworzyć najlepsze warunki dla rozwijającego się życia. Kwas foliowy (witamina B9) Kwas foliowy to złoty standard wśród suplementów diety zarówno przed poczęciem, jak i w ciąży. Odpowiednia podaż folianów w okresie prekoncepcyjnym zmniejsza ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej np. rozszczepu kręgosłupa. Badania naukowe wykazały, że kwas foliowy może mieć skutki długofalowe, w tym wpływać na rozwój chorób psychiatrycznych (np. ADHD) i metabolicznych [5,6].Witamina B12 (kobalamina) Niedobór witaminy B12 może zwiększać ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej, nawet przy jednoczesnej podaży kwasu foliowego. Co więcej, niski poziom tej witaminy może znacznie zmniejszyć stężenie folianów we krwi. Ponadto współdziałanie z kwasem foliowym sprzyja prawidłowemu podziałowi komórek i implantacji zarodka [7]. Witamina DNiedobór witaminy D jest szczególnie widoczny w populacji, a zwłaszcza u kobiet borykających się z problemem zespołu policystycznych jajników. To z kolei może mieć wpływ m.in. na częstotliwość owulacji, grubość błony śluzowej macicy, a także równowagę hormonalną. Suplementacja witaminy D wspiera zdrowie reprodukcyjne poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa implantacji zarodka, poprawę jakości endometrium oraz wyników leczenia niepłodności [8].Jakie jeszcze suplementy przed ciążą warto przyjmować? Oprócz witamin, są też inne składniki, które odgrywają ogromną rolę w przygotowaniu do ciąży. To właśnie one wzmacniają organizm, wspierają rozwój dziecka i pomagają przyszłej mamie czuć się dobrze od pierwszych dni oczekiwania na potomka.MagnezPomaga utrzymać prawidłową pracę mięśni i układu nerwowego. Może też zmniejszać ryzyko skurczów i napięcia nerwowego w ciąży [9].WapńKluczowy dla budowy kości i zębów dziecka. Jeśli dieta jest uboga w nabiał lub roślinne źródła wapnia, warto rozważyć suplementację [9]. ŻelazoNiedobór żelaza jest dużym problemem u kobiet z chorobami tarczycy. Badania naukowe wykazały, że poziomy FT3, FT4 i TSH były znacznie niższe u osób z niskim stężeniem tego pierwiastka we krwi. To z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń metabolizmu jodu i powstawania wola [10,11]. Co więcej, niedobór żelaza może prowadzić do anemii, co utrudnia zajście w ciążę i zwiększa ryzyko powikłań. Suplementację najlepiej rozpocząć po badaniu poziomu żelaza i ferrytyny [11].JodJod jest niezbędny do prawidłowej pracy tarczycy, a mówiąc ściślej do produkcji hormonów tego gruczołu [11]. Hormony te są kluczowe w rozwoju układu nerwowego zarodka, a także optymalnego procesu dojrzewania komórki jajowej i owulacji. Co ciekawe, badania naukowe wykazały, że niedobór jodu u matek w ciąży ma negatywny wpływ na rozwój zdolności intelektualnych u dzieci [12].Kwasy tłuszczowe omega-3Kwasy omega-3, w tym przede wszystkim DHA, wspierają proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, poprawiają jakość komórek jajowych, modulują produkcję prostaglandyn (co ma niebagatelny wpływ na regularność cykli miesięcznych), a także poprawiają ukrwienie endometrium, co sprzyja implantacji zarodka. Co ważne DHA obniża ryzyko stanu przedrzucawkowego, przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej [13]. Olej rybi, będący jednym z najlepszych źródeł kwasów tłuszczowych omega-3, suplementowany w ciąży i w okresie karmienia piersią sprzyja przyrostowi beztłuszczowej masy ciała u dziecka [13]. Planowanie ciąży a zioła – które zioła można stosować, a których unikać? Zioła mogą być świetnym wsparciem w codziennym dbaniu o zdrowie, ale w okresie planowania ciąży trzeba dobierać je wyjątkowo ostrożnie. Niektóre, jak melisa czy rumianek, mogą pomóc zmniejszyć stres i poprawić jakość snu, a imbir (np. w postaci pastylek lub naparu) bywa ratunkiem na poranne mdłości. Jednak są też rośliny, których lepiej unikać, bo mogą wpływać na gospodarkę hormonalną lub pobudzać skurcze macicy – należą do nich m.in. dziurawiec, piołun, aloes w dużych dawkach czy szałwia lekarska [14]. Warto pamiętać, że naturalne nie zawsze znaczy bezpieczne, zwłaszcza w okresie, gdy organizm przygotowuje się do ciąży. Dlatego zanim sięgniesz po ziołowe napary lub suplementy roślinne, dobrze jest skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby upewnić się, że będą one wsparciem, a nie zagrożeniem.Dieta przed ciążą – co włączyć do swojego jadłospisu? Dieta w okresie planowania ciąży to coś więcej niż lista „dozwolone/zakazane” – to sposób na codzienne wzmacnianie organizmu i tworzenie najlepszych warunków dla przyszłego malucha. Warto sięgać po pełnowartościowe, różnorodne produkty, które dostarczą nie tylko witamin i minerałów, ale też energii i zagwarantują dobre samopoczucie.Świetnym wyborem dla przyszłych mam są:pełnoziarniste produkty zbożowe (kasza gryczana, brązowy ryż, pieczywo razowe), które stabilizują poziom cukru we krwi i zapewniają długotrwałą sytość;świeże warzywa i owoce, naturalny koktajl witamin – im bardziej kolorowo na talerzu, tym lepiej. Zielone liście szpinaku czy jarmużu dostarczają kwasu foliowego, a pomarańczowe marchewki i dynia – beta-karotenu;chude mięso, będące źródłem białka, a także ryby morskie bogate w omega-3 (np. łosoś, śledź, sardynki), jajka oraz rośliny strączkowe;orzechy i nasiona (np. migdały, siemię lniane, pestki dyni) to małe „bomby” zdrowych tłuszczów, które wspierają gospodarkę hormonalną;fermentowane produkty mleczne lub ich roślinne odpowiedniki wzbogacane w wapń – jogurt naturalny, kefir, maślanka – bo wspierają odporność i florę jelitową [15].Pamiętaj też o odpowiednim nawodnieniu – najlepiej czystą wodą.Warto zapamiętać Suplementację najlepiej rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą, aby wyrównać ewentualne niedobory i przygotować organizm na zwiększone zapotrzebowanie w ciąży. Kwas foliowy (0,4 mg dziennie) to absolutna podstawa – chroni przed wadami cewy nerwowej, ale istotne są też witamina B12, witamina D, jod i omega-3. Badania krwi (morfologia, ferrytyna, poziom witaminy D, B12, TSH) przed suplementacją pomagają dobrać odpowiednie dawki i uniknąć nadmiaru. Dieta powinna być urozmaicona i bogata w naturalne źródła witamin – im więcej świeżych warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i zdrowych tłuszczów, tym lepiej. Warto wprowadzać zdrowe nawyki już teraz – regularne posiłki, aktywność fizyczną, unikanie przetworzonej żywności, ograniczenie cukru i rezygnację z alkoholu oraz papierosów. Zioła mogą wspierać zdrowie, ale nie wszystkie są bezpieczne w okresie planowania ciąży – zawsze konsultuj ich stosowanie z lekarzem lub farmaceutą. Świadome przygotowanie to inwestycja w zdrowie mamy i dziecka – im lepszy start, tym większe szanse na spokojny przebieg ciąży i dobry rozwój malucha. BibliografiaPolskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. Rekomendacje dotyczące suplementacji w okresie prekoncepcyjnym, ciąży i laktacji. Ginekol Pol. 2020;91(10):644–651.Keats EC, Oh C, Chau T, Khalifa DS, Imdad A, Bhutta ZA. Effects of vitamin and mineral supplementation during pregnancy on maternal, birth, child health and development outcomes in low- and middle-income countries: A systematic review. Campbell Syst Rev. 2021 Jun 26;17(2):e1127. doi: 10.1002/cl2.1127.WHO. Guideline: Daily iron and folic acid supplementation in pregnant women. Geneva: World Health Organization; 2020.American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Prepregnancy Counseling. Committee Opinion No. 762. Obstetrics & Gynecology. 2019;133:e78–e89.Dominguez-Salas P, Cox SE, Prentice AM, Hennig BJ, Moore SE. Maternal nutritional status, C(1) metabolism and offspring DNA methylation: a review of current evidence in human subjects. Proc Nutr Soc. 2012 Feb;71(1):154-65. doi: 10.1017/S0029665111003338. Franzago M, La Rovere M, Guanciali Franchi P, Vitacolonna E, Stuppia L. Epigenetics and human reproduction: the primary prevention of the noncommunicable diseases. Epigenomics. 2019 Sep;11(12):1441-1460. doi: 10.2217/epi-2019-0163. Ji H, Bachmanov AA. Differences in postingestive metabolism of glutamate and glycine between C57BL/6ByJ and 129P3/J mice. Physiol Genomics. 2007 Nov 14;31(3):475-82. doi: 10.1152/physiolgenomics.00013.2007.Lerchbaum E, Obermayer-Pietsch B. Vitamin D and fertility: a systematic review. Eur J Endocrinol. 2012 May;166(5):765-78. doi: 10.1530/EJE-11-0984Makowska-Donajska M. i Hirnle L. Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 4, strony 166–172.Garofalo, V.; Condorelli, R.A.; Cannarella, R.; Aversa, A.; Calogero, A.E.; La Vignera, S. Relationship between Iron Deficiency and Thyroid Function: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients 2023, 15, 4790. https://doi.org/10.3390/nu15224790 Hansen R, Sejer EPF, Holm C, Schroll JB. Iron supplements in pregnant women with normal iron status: A systematic review and meta-analysis. Acta Obstet Gynecol Scand. 2023 Sep;102(9):1147-1158. doi: 10.1111/aogs.14607.Bath SC, Steer CD, Golding J, Emmett P, Rayman MP. Effect of inadequate iodine status in UK pregnant women on cognitive outcomes in their children: results from the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC). Lancet. 2013 Jul 27;382(9889):331-7. doi: 10.1016/S0140-6736(13)60436-5.Vinding RK, Stokholm J, Sevelsted A, Sejersen T, Chawes BL, Bønnelykke K, Thorsen J, Howe LD, Krakauer M, Bisgaard H. Effect of fish oil supplementation in pregnancy on bone, lean, and fat mass at six years: randomised clinical trial. BMJ. 2018 Sep 4;362:k3312. doi: 10.1136/bmj.k3312.Ernst E. Herbal medicinal products during pregnancy: are they safe? BJOG. 2002 Mar;109(3):227-35. doi: 10.1111/j.1471-0528.2002.t01-1-01009.x. National Institutes of Health (NIH). (2021). Healthy diet before and during pregnancy linked to lower risk of complications, NIH study suggests. [online] Available at: https://www.nih.gov/news-events/news-releases/healthy-diet-before-during-pregnancy-linked-lower-risk-complications-nih-study-suggests.

Planujesz zostać tatą? Poznaj składniki, które Ci w tym pomogą!

Ciąża

Trądzik

Healthy Aging

BICAPS ashwagandha

BICAPS collagen fish+