Aleksandra Nakonieczna, Dietetyk

Zdrowie i odporność

Data publikacji: 17.09.2024

13 min czytania

Hemochromatoza (nadmiar żelaza) – objawy, diagnostyka, leczenie

Przewlekły nadmiar żelaza w organizmie może stanowić realne zagrożenie dla naszego zdrowia. Z tego artykułu dowiesz się na czym dokładnie polega hemochromatoza oraz jak rozpoznać i leczyć tę chorobę.

Autor: Aleksandra Nakonieczna, Dietetyk

Zweryfikowane przez eksperta

Hemochromatoza (nadmiar żelaza) – objawy, diagnostyka, leczenie

Bardzo często mówi się o niedoborach żelaza, jednak jego nadmiar może okazać się tak samo szkodliwy dla naszego organizmu.

Warto wiedzieć czym objawia się hemochromatoza, jakie są jej konsekwencje a także jakie kroki podjąć w celu leczenia. Czas naszej reakcji na zaburzenia wynikające z gromadzenia się tego pierwiastka może być kluczowym czynnikiem zapobiegającym nieodwracalnym zmianom zdrowotnym. Objawy nadmiaru żelaza mogą obejmować wiele organów.

Spis treści

z tego artykułu dowiesz się:

Hemochromatoza – co to jest i jakie są jej przyczyny?

Hemochromatoza to choroba związania z nadmiernym gromadzeniem żelaza w organizmie, głównie tkankach miąższowych, wynikająca z zaburzeń mechanizmów odpowiedzialnych za gospodarkę tego pierwiastka, charakteryzujące się podwyższonym żelazem. W wyniku tej choroby następuje nadmierne wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego. U zdrowego człowieka wchłanianie żelaza jest ściśle kontrolowane przez odpowiednie białka, gdyż organizm nie radzi sobie z wydalaniem jego nadmiaru. Jest to najczęściej występująca choroba o podłożu genetycznym u ludzi rasy białej. Choroba ta nazywana jest mianem „brązowej cukrzycy” co ma związek z jej wpływem na przebarwienia skóry oraz powodowanymi dysfunkcjami trzustki.

Rodzaje hemochromatozy

W literaturze naukowej wyróżnia się dwa rodzaje choroby, hemochromatozę pierwotną, która jest uwarunkowana genetycznie oraz hemochromatozę wtórną, nazywaną inaczej syderozą wtórną. We wszystkich formach hemochromatozy występuje wspólny mechanizm patologiczny, polegający na zaburzonej syntezie hepcydyny przez wątrobę lub zaburzonej czynności tego hormonu. Odgrywa on kluczową rolę w regulacji równowagi żelaza w organizmach ludzkich, określa ona ilość żelaza wchłanianego z pożywienia, a także kontroluje jego uwalnianie z miejsc, w którym jest ono magazynowane.

Hemochromatoza pierwotna

Hemochromatoza wrodzona określana jest mianem choroby genetycznej. Można podzielić ją na kilka różnych typów, z czego typ 1 występuje najczęściej. Hemochromatoza dziedziczna typu 1 wiąże się z mutacją genu hemochromatozy (HFE), jest on odpowiedzialny za regulację wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego a także za syntezę hepcydyny, pełniącej kluczową rolę w kontrolowaniu absorpcji żelaza z diety. Wiąże się ona z ferroportyną, białkiem transportującym żelazo w komórkach nabłonkowych jelita cienkiego, uniemożliwiając uwalnianie wchłoniętego żelaza do krwiobiegu. Dodatkowo, hamuje ogólnoustrojowe uwalnianie żelaza z krwinek czerwonych, które powracają do krążenia. W obrębie genu HFE występują dwie główne mutacje, C282Y i H63D, które mogą prowadzić do nadmiernego gromadzenia żelaza w organizmie. W wyniku mutacji w genie HFE następuje zwiększone wchłanianie żelaza z układu pokarmowego, pomimo jego odpowiedniego spożycia. Hemochromatoza dziedziczna określana mianem non-HFE obejmuje typ 2,3 i 4. Pojawia się ona w związku z mutacjami wielu innych genów, których mutacje mogą prowadzić do hemochromatozy, przykłady obejmują mutacje w genach HJV (typ 2), HAMP (typ 3), TFR2 (typ 4) i HFE2 (typ 3C).

Hemochromatoza wtórna

Hemochromatoza wtórna to stan, w którym nadmierna ilość gromadzonego w organizmie żelaza jest spowodowana czynnikiem zewnętrznym a nie mutacjami genetycznymi, które są charakterystyczne dla hemochromatozy pierwotnej. Do przyczyn hemochromatozy wtórnej należą czynniki zewnętrzne takie jak częste przetoczenia krwi, stosowane w przypadku chorób układu krążenia takich jak talasemia, anemia sierpowata, szpiczak mnogi oraz hemolityczna anemia sierpowata. Nadmierne ilości żelaza mogą wynikać też z przewlekłych chorób wątroby, między innymi przewlekłego zapalenia wątroby typu C, marskości wątroby czy też choroby alkoholowej wątroby. Przyczyną podwyższonego żelaza może być nadmiar żelaza przyjmowany z pożywienia, lub w postaci suplementów diety, jest to istotny czynnik mogący powodować hemochromatozę wtórną. Zawsze warto więc skonsultować z lekarzem lub dietetykiem zasadność suplementacji tego składnika mineralnego, ponieważ konsekwencje nadmiaru mogą stanowić zagrożenie dla naszego zdrowia.

Hemochromatoza – jak często występuje postać dziedziczna?

Dziedziczna postać hemochromatozy jest najczęstszą u rasy białej chorobą dziedziczną w sposób autosomalny recesywny, występującą z częstotliwością 1 przypadku na 300 do 500 osób. Występuje ona na całym świecie, jednak typ I dominuje wśród osób pochodzenia północnoeuropejskiego. Co ciekawe, ryzyko wystąpienia tej choroby jest sześciokrotnie wyższe u osób należących do rasy białej niż u osób należących do rasy czarnej. Częstotliwość występowania tej choroby można rozróżnić również na płeć, według statystyk kobiety chorują 2-3 razy rzadziej niż mężczyźni. U kobiet dotkniętych hemochromatozą objawy zazwyczaj pojawiają się później niż u mężczyzn z powodu regularnej utraty krwi i w efekcie wydalania żelaza podczas miesiączkowania.

Hemochromatoza – objawy

Kliniczne objawy hemochromatozy są zależne od narządów objętych chorobą. Zazwyczaj pacjenci nie wykazują żadnych objawów do momentu osiągnięcia wieku dorosłego, a często diagnoza nie zostaje postawiona, dopóki choroba nie zaatakuje wielu układów. Objawy zazwyczaj korelują z narządem, który został zaatakowany, jednak niemal wszyscy pacjenci zgłaszają znaczne zmęczenie i brak energii. Objawy choroby zwykle utrzymują się przez okres do dziesięciu lat przed postawieniem diagnozy. Ma to związek z postępującym charakterem rozwoju choroby i stopniowym odkładaniem się żelaza w tkankach. Przed osiągnięciem 20. roku życia, zazwyczaj występuje tylko minimalne zwiększenie ilości żelaza zgromadzonego w tkankach, w wieku 20–40 lat dochodzi już do przeciążenia organizmu żelazem, jednak jeszcze bez widocznych objawów chorobowych. Po przekroczeniu 40. roku życia u osób nieleczonych dochodzi do uszkodzenia narządów i pojawienia się objawów klinicznych, gdy ilość żelaza w tkankach przekracza 20 g, podczas gdy norma wynosi 4–5 g.

Hemochromatoza – najczęstsze objawy

W następstwie hemochromatozy dochodzi do gromadzenia żelaza w rożnych tkankach, w początkowych fazach choroby często obserwuje się gromadzenie się tego pierwiastka w wątrobie i tkance łącznej stawów. W przypadku długotrwałego przeciążenia żelazem mogą wystąpić uszkodzenia narządów, takich jak trzustka, skóra, przedni płat przysadki mózgowej oraz serce. Najczęściej zgłaszanymi przez pacjentów objawami hemochromatozy są: przewlekłe zmęczenie, senność a także bóle stawów. W późniejszych etapach choroby występują też objawy związane z konkretnymi narządami, w których dochodzi do nadmiernego gromadzenia żelaza. Kliniczne objawy uszkodzenia tkanek mogą obejmować również marskość wątroby (w jej następstwie istnieje zwiększone ryzyko raka wątrobowokomórkowego), niedoczynność zarówno wewnątrzwydzielniczą, jak i zewnątrzwydzielniczą trzustki czy też zapalenie wielostawowe. Jednym z objawów może być również hipogonadyzm, charakteryzujący się niedoborem funkcji gonad, czyli jąder u mężczyzn i jajników u kobiet – w konsekwencji może on prowadzić do zmniejszonego libido oraz impotencji, a także znacznie wpływać na owłosienie. Niektóre objawy wynikające z hemochromatozy, takie jak zmęczenie czy problemy z układem kostnym, mogą być zauważalne i być bardziej uciążliwe u kobiet w okresie menopauzy. Objawy hemochromatozy obejmują również niewydolność nadnerczy, niedoczynność tarczycy, niewydolność serca a także zaburzenia rytmu serca. W wyniku nagromadzenia się żelaza w mózgu, mogą pojawić się objawy neurologiczne takie jak dysfunkcje ruchowe, zaburzenia psychiczne (w tym depresja, drażliwość, problemy z koncentracją) a także nawracające bóle głowy. Hemochromatoza może objawiać się również dolegliwościami ze strony układu pokarmowego (problemy żołądkowo-jelitowe, bóle brzucha). Objawy u dziecka mogą być zróżnicowane i nie zawsze są tak widoczne jak u dorosłych, dlatego wczesna diagnoza hemochromatozy u dzieci i wdrożenie leczenia są kluczowe. Niektóre objawy, które mogą pojawić się u dzieci, to zmęczenie, osłabienie, bóle stawów, problemy z wątrobą oraz zaburzenia w procesie wzrostu i dojrzewania płciowego.

Hemochromatoza – objawy skórne

Objawy skórne nadmiaru żelaza dotyczą ponad 90% pacjentów chorujących na hemochromatozę. Jest to jeden z najwcześniejszych objawów choroby, uwidoczniony jako brązowe przebarwienia skórne zwłaszcza w miejscach bardziej narażonych na działanie słońca, między innymi w obrębie stóp i dłoni. Wynika to z nagromadzenia się melaniny w warstwie podstawowej naskórka oraz depozytów żelaznych głównie w skórze właściwej. Uwidocznić mogą się również niektóre objawy skórne takie jak rumień dłoniowy czy pajączki naczyniowe, które powstają w następstwie wynikającej z hemochromatozy marskości wątroby.

Hemochromatoza – diagnostyka i rozpoznanie

Wiedząc już jakie są przyczyny powstawania hemochromatozy, a także jak niebezpieczny jest nadmiar żelaza w organizmie, nasuwa się pytanie - jaki poziom żelaza świadczy o hemochromatozie? Badania laboratoryjne odgrywają kluczową rolę w diagnozowaniu choroby, jednak prócz zwiększonego poziomu żelaza w surowicy, bardziej istotne znaczenie ma badanie krwi określające stężenia ferrytyny oraz ocenę nasycenia transferyny. Ferrytyna to białko, które łączy jony żelaza Fe3+ i przechowuje je głównie w wątrobie, jej stężenie w osoczu powyżej 300 µg/dl jest uznawane za nieprawidłowe i może wskazywać na hemochromatozę. Transferyna to również białko regulujące stężenie żelaza w osoczu, bierze też udział w jego transporcie do tkanek. Do dalszej diagnostyki powinny skłonić wyniki wysycenia transferyny > 60% u mężczyzn i > 50% u kobiet. Biorąc pod uwagę, że u większości przypadków chorych na hemochromatozę występuje postać dziedziczona, warto rozważyć badania genetyczne ukierunkowane na rozpoznanie mutacji genu HFE. Jedną z bardziej wiarygodnych metod jest ocena żelaza zgromadzonego w wątrobie poprzez biopsję tego narządu. Dodatkowo przeprowadza się test wydalania żelaza po zastosowaniu deferoksaminy, która jest środkiem chelatującym żelazo. W celu dobrania odpowiedniej diagnostyki warto skonsultować się odpowiednim lekarzem, jednym z nich jest hematolog, który specjalizuje się w chorobach związanych z krwią i układem krwiotwórczym.

Hemochromatoza – leczenie

W takim razie jak leczyć hemochromatozę? Najpopularniejszą i uznawaną za najskuteczniejszą metodę leczenia pierwotnej hemochromatozy jest krwioupust, czyli po prostu pobieranie krwi. W standardowym leczeniu flebotomia odbywa się 1-2 razy w tygodniu, a każdy upust krwi wiąże się z pobraniem 500ml krwi od pacjenta, podczas którego traci on średnio około 250mg żelaza. Proces usuwania nadmiaru żelaza z organizmu trwa zazwyczaj od 1 do 2 lat. Jedną z metod leczenia jest też podawanie środków chelatujących żelazo (dożylnie stosowana jest deferoksamina, a doustnie deferipron i deferazyroks). Są to substancje, które wiążą jony żelaza w organizmie, tworząc stabilne kompleksy chelatowe, co ułatwia ich wydalanie z organizmu. Mają one zdolność łączenia się z żelazem, zapobiegając jego nadmiernemu gromadzeniu się w tkankach i narządach. W leczeniu hemochromatozy istotną rolę odgrywa również dieta uboga w żelazo.

Hemochromatoza – dieta. Co jeść przy nadmiarze żelaza?

Dieta przy nadmiarze żelaza powinna skupiać się na unikaniu produktów bogatych w ten pierwiastek. Bardziej istotnym będzie zatem pytanie czego nie jeść przy nadmiarze żelaza? Żywność zawiera dwa rodzaje żelaza: hemowe, którego źródłem są głównie produkty pochodzenia zwierzęcego, oraz niehemowe, które występuje głównie w produktach roślinnych. Dieta eliminacyjna powinna zatem wykluczać produkty bogate w żelazo takie jak: podroby, czerwone mięso, czy nabiał. Jeśli wybieramy produkty, które są źródłem tego składnika mineralnego, należy unikać ich łączenia z produktami bogatymi w witaminę C, takich jak owoce, czy natka pietruszki. Wspomaga ona wchłanianie żelaza, co w tej jednostce chorobowej nie jest korzystne. W celu zmniejszania przyswajania żelaza można też łączyć jego źródła z żywnością zawierającą substancje hamujące jego wchłanianie, np. kwasem fitynowym zawartym w produktach zbożowych. W przypadku chorych na hemochromatozę powinno się całkowicie wyeliminować spożywanie alkoholu, ponieważ może nasilać on uszkodzenia wątroby. Jest to szczególnie ryzykowne, ponieważ choroba ta sama w sobie może prowadzić do uszkodzeń tego organu. Dodatkowo, alkohol może zwiększać wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego.

Hemochromatoza – rokowania. Jak hamować postęp choroby?

Nieleczona hemochromatoza może postępować, uszkadzając stopniowo wątrobę, co prowadzi do rozwoju marskości wątroby, nowotworu komórek wątrobowych oraz innych powikłań związanych z nadmiarem żelaza w tkankach i narządach. W ciągu ostatnich kilku dekad zauważono spory postęp w diagnostyce i leczeniu tej choroby, w związku z czym rokowanie znacząco się poprawiło. Kluczowym wskaźnikiem prognostycznym w momencie diagnozy jest obecność zwłóknienia lub marskości wątroby. Wczesne rozpoznanie i systematyczne leczenie poprzez krwioupusty mogą zmniejszyć ryzyko większości powikłań związanych z hemochromatozą.

Warto zapamiętać

Hemochromatoza to choroba powodująca nadmierne gromadzenie się żelaza w organizmie, głównie w tkankach, wynikająca z zaburzeń mechanizmów kontrolujących jego poziom. Wchłanianie żelaza jest zwiększone, a organizm nie jest w stanie wydalić jego nadmiaru. Choroba w większości przypadków ma podłoże genetyczne, najczęściej dotyczy ludzi rasy białej.
Wyróżniamy dwa rodzaje hemochromatozy, jako przyczyny podwyższonego żelaza: pierwotną (związaną z mutacjami genetycznymi, w większości przypadków za chorobę odpowiedzialny jest zmutowany gen HFE) i wtórną (spowodowaną czynnikami zewnętrznymi, jak przetoczenia krwi, choroby wątroby czy nadmiar żelaza w diecie).
Hemochromatoza może być długo bezobjawowa. Kliniczne objawy zależą od narządów, które są dotknięte chorobą. Mogą obejmować zmęczenie, osłabienie, bóle stawów, uszkodzenia narządów wewnętrznych (wątroby, trzustki, serca), a nawet objawy neurologiczne.
Badania krwi są kluczowe w diagnostyce, ocenia się stężenie żelaza, ferrytyny i stężenie transferyny. Testy genetyczne mogą potwierdzić czy choroba jest uwarunkowana genetycznie. W diagnostyce istotne znaczenie ma biopsja wątroby (w celu sprawdzenia magazynowania żelaza w jej tkankach) a także testy wydalania żelaza po zastosowaniu substancji chelatujących. Wyniki badań zawsze warto skonsultować z lekarzem, który leczy hemochromatozę.
Warto wiedzieć jak leczyć hemochromatozę, najskuteczniejszą metodą leczenia pierwotnej hemochromatozy jest regularny krwioupust, czyli pobieranie krwi. Wspomagająco można stosować środki chelatujące żelazo a także dietę ubogą w żelazo jako uzupełnienie leczenia.
Dieta powinna eliminować produkty bogate w żelazo, najlepiej unikać też łączenia źródeł żelaza z produktami bogatymi w witaminę C, która wspomaga jego wchłanianie. Należy bezwzględnie unikać alkoholu, który może nasilać uszkodzenia wątroby. Wczesne rozpoznanie i leczenie mogą ograniczyć powikłania choroby związane z wysokim poziomem żelaza.
Wczesna diagnoza i regularne leczenie mogą poprawić rokowania, zmniejszając ryzyko powikłań, szczególnie wątrobowych. Kluczowe jest monitorowanie postępu choroby i odpowiednie leczenie.

Źródła:

J. L. Porter; P. Rawla; Hemochromatosis ; National Library of Medicine, March 31, 2023; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK430862/
C.R. Murphree, N. N. Nguyen, V. Raghunathan, S. R. Olson, T. DeLoughery, J. J. Shatzel, Diagnosis and management of hereditary haemochromatosis; The International Journal of Transfusion Medicine, Vox Sanguini(2020)115,255–262; https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/vox.12896
A. Rosiek; Hemochromatoza pierwotna — wykorzystanie krwi pochodzącej z leczniczych krwioupustów do celów klinicznych, Journal of Transfusion Medicine 2019, tom 12, nr 2, 65–71
C. Olchowy, J. Frączkiewicz, M. Pawłowski, D. Smoląg, A. Olchowy, A. Maślak, U. Zaleska-Dorobisz, K. Kałwak; Iron overload related diseases and methods of liver iron quantification; Acta Haematologica Polonica Volume 48, Issue 4, October–December 2017,308-315
K. Korzeniowska, A. Cieślewicz, A. Jabłecka; Zaburzenia gospodarki żelaza Część 1. Hemochromatoza; FA R M AC J A W S P Ó Ł C Z E S N A 2012; 5: 83-87
K. Kościńska-Ilczyszyn, P. Żuchowski, R. Wojciechowski, S. Jeka; Hemochromatoza pierwotna z zajęciem stawów; Reumatologia 2013; 51, 4: 308-312

Publikowane informacje mają charakter wyłącznie informacyjny i nie powinny zastępować indywidualnych konsultacji lekarskich. Zaleca się skonsultowanie z lekarzem lub terapeutą przed rozpoczęciem jakiejkolwiek terapii. Wydawca nie dąży do nawiązania relacji lekarz-pacjent ze swoimi czytelnikami. Nie bierze również odpowiedzialności za wiarygodność, skuteczność lub prawidłowe stosowanie informacji umieszczonych na stronie, ani za ewentualne problemy zdrowotne wynikające z omówionych terapii.

To może Cię zainteresować

Ciąża

Suplementacja przed ciążą – jakie witaminy i minerały zażywać?

Organizm przyszłej mamy potrzebuje odpowiednich zapasów witamin i minerałów jeszcze zanim dojdzie do zapłodnienia. Dlaczego? Ponieważ część składników działa długofalowo, co oznacza, że potrzebują czasu, aby móc uzupełnić ewentualne niedobory i jednocześnie przygotować organizm na intensywny czas ciąży. Suplementacja przed ciążą – kiedy ją rozpocząć? Planowanie ciąży, a następnie macierzyństwa to jedno z najpiękniejszych życiowych wyzwań. Ginekolodzy podkreślają, że im lepsze przygotowanie organizmu do tego wyjątkowego etapu, tym większe szanse na zdrowy przebieg ciąży i prawidłowy rozwój dziecka. Zmniejsza się wówczas ryzyko powikłań, a to zwiększa komfort przyszłej mamy – zarówno fizyczny, jak i psychiczny. To czas, w którym możesz zadbać o siebie w sposób wyjątkowy: wyrównać niedobory witamin, wzmocnić odporność, poprawić kondycję, a także wyrobić zdrowe nawyki żywieniowe. Specjaliści z Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) zalecają, aby suplementację kluczowych składników rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą. Jest to związane z faktem, że niektóre składniki, w tym kwas foliowy czy witamina D3 muszą osiągnąć odpowiednie stężenie we krwi, aby mogły efektywnie wspierać rozwój zarodka w pierwszych tygodniach, kiedy wiele kobiet jeszcze nie wie, że jest w ciąży [1]. Badania naukowe wykazały, że odpowiednia suplementacja zarówno przed, jak i w okresie ciąży znacznie zmniejsza ryzyko: anemii u matki;poronienia;małej masy ciała płodu;przedwczesnego porodu;stanu przedrzucawkowego;martwych urodzeń;poważnego niedoboru mikroelementów [2]. Ponadto, kompleksowa wielomikroelementowa suplementacja z większą liczbą składników jest znacznie skuteczniejsza niż przyjmowanie wyłącznie klasyków, czyli żelaza oraz kwasu foliowego [2]. To inwestycja, która zwraca się z nawiązką – w postaci zdrowia dziecka, spokojniejszego przebiegu ciąży i większej energii na pierwsze tygodnie macierzyństwa. Takie podejście jest rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG) oraz Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników [3,4]. Główne zalecenia PTGiP w okresie prekoncepcyjnym zakładają suplementację: kwasu foliowego (witamina B9) w podstawowej dawce 0,4 mg dziennie. Przyjmowanie należy rozpocząć na co najmniej 4 tygodnie przed planowaną ciążą i kontynuować w 1 trymestrze;witaminy D3 w dawce 2000 IU i to niezależnie od pory roku;jodu w zalecanej dawce 150-200 µg na dobę (pod warunkiem braku przeciwwskazań np. w postaci nadczynności tarczycy);kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA) w rekomendowanej dawce 200-400 mg dziennie [1].Jakie witaminy przed ciążą są niezbędne? Zanim powiesz „tak” macierzyństwu, warto zaprzyjaźnić się z kilkoma kluczowymi witaminami i minerałami. To mali, ale niezwykle ważni sprzymierzeńcy, którzy pomogą stworzyć najlepsze warunki dla rozwijającego się życia. Kwas foliowy (witamina B9) Kwas foliowy to złoty standard wśród suplementów diety zarówno przed poczęciem, jak i w ciąży. Odpowiednia podaż folianów w okresie prekoncepcyjnym zmniejsza ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej np. rozszczepu kręgosłupa. Badania naukowe wykazały, że kwas foliowy może mieć skutki długofalowe, w tym wpływać na rozwój chorób psychiatrycznych (np. ADHD) i metabolicznych [5,6].Witamina B12 (kobalamina) Niedobór witaminy B12 może zwiększać ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej, nawet przy jednoczesnej podaży kwasu foliowego. Co więcej, niski poziom tej witaminy może znacznie zmniejszyć stężenie folianów we krwi. Ponadto współdziałanie z kwasem foliowym sprzyja prawidłowemu podziałowi komórek i implantacji zarodka [7]. Witamina DNiedobór witaminy D jest szczególnie widoczny w populacji, a zwłaszcza u kobiet borykających się z problemem zespołu policystycznych jajników. To z kolei może mieć wpływ m.in. na częstotliwość owulacji, grubość błony śluzowej macicy, a także równowagę hormonalną. Suplementacja witaminy D wspiera zdrowie reprodukcyjne poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa implantacji zarodka, poprawę jakości endometrium oraz wyników leczenia niepłodności [8].Jakie jeszcze suplementy przed ciążą warto przyjmować? Oprócz witamin, są też inne składniki, które odgrywają ogromną rolę w przygotowaniu do ciąży. To właśnie one wzmacniają organizm, wspierają rozwój dziecka i pomagają przyszłej mamie czuć się dobrze od pierwszych dni oczekiwania na potomka.MagnezPomaga utrzymać prawidłową pracę mięśni i układu nerwowego. Może też zmniejszać ryzyko skurczów i napięcia nerwowego w ciąży [9].WapńKluczowy dla budowy kości i zębów dziecka. Jeśli dieta jest uboga w nabiał lub roślinne źródła wapnia, warto rozważyć suplementację [9]. ŻelazoNiedobór żelaza jest dużym problemem u kobiet z chorobami tarczycy. Badania naukowe wykazały, że poziomy FT3, FT4 i TSH były znacznie niższe u osób z niskim stężeniem tego pierwiastka we krwi. To z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń metabolizmu jodu i powstawania wola [10,11]. Co więcej, niedobór żelaza może prowadzić do anemii, co utrudnia zajście w ciążę i zwiększa ryzyko powikłań. Suplementację najlepiej rozpocząć po badaniu poziomu żelaza i ferrytyny [11].JodJod jest niezbędny do prawidłowej pracy tarczycy, a mówiąc ściślej do produkcji hormonów tego gruczołu [11]. Hormony te są kluczowe w rozwoju układu nerwowego zarodka, a także optymalnego procesu dojrzewania komórki jajowej i owulacji. Co ciekawe, badania naukowe wykazały, że niedobór jodu u matek w ciąży ma negatywny wpływ na rozwój zdolności intelektualnych u dzieci [12].Kwasy tłuszczowe omega-3Kwasy omega-3, w tym przede wszystkim DHA, wspierają proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, poprawiają jakość komórek jajowych, modulują produkcję prostaglandyn (co ma niebagatelny wpływ na regularność cykli miesięcznych), a także poprawiają ukrwienie endometrium, co sprzyja implantacji zarodka. Co ważne DHA obniża ryzyko stanu przedrzucawkowego, przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej [13]. Olej rybi, będący jednym z najlepszych źródeł kwasów tłuszczowych omega-3, suplementowany w ciąży i w okresie karmienia piersią sprzyja przyrostowi beztłuszczowej masy ciała u dziecka [13]. Planowanie ciąży a zioła – które zioła można stosować, a których unikać? Zioła mogą być świetnym wsparciem w codziennym dbaniu o zdrowie, ale w okresie planowania ciąży trzeba dobierać je wyjątkowo ostrożnie. Niektóre, jak melisa czy rumianek, mogą pomóc zmniejszyć stres i poprawić jakość snu, a imbir (np. w postaci pastylek lub naparu) bywa ratunkiem na poranne mdłości. Jednak są też rośliny, których lepiej unikać, bo mogą wpływać na gospodarkę hormonalną lub pobudzać skurcze macicy – należą do nich m.in. dziurawiec, piołun, aloes w dużych dawkach czy szałwia lekarska [14]. Warto pamiętać, że naturalne nie zawsze znaczy bezpieczne, zwłaszcza w okresie, gdy organizm przygotowuje się do ciąży. Dlatego zanim sięgniesz po ziołowe napary lub suplementy roślinne, dobrze jest skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby upewnić się, że będą one wsparciem, a nie zagrożeniem.Dieta przed ciążą – co włączyć do swojego jadłospisu? Dieta w okresie planowania ciąży to coś więcej niż lista „dozwolone/zakazane” – to sposób na codzienne wzmacnianie organizmu i tworzenie najlepszych warunków dla przyszłego malucha. Warto sięgać po pełnowartościowe, różnorodne produkty, które dostarczą nie tylko witamin i minerałów, ale też energii i zagwarantują dobre samopoczucie.Świetnym wyborem dla przyszłych mam są:pełnoziarniste produkty zbożowe (kasza gryczana, brązowy ryż, pieczywo razowe), które stabilizują poziom cukru we krwi i zapewniają długotrwałą sytość;świeże warzywa i owoce, naturalny koktajl witamin – im bardziej kolorowo na talerzu, tym lepiej. Zielone liście szpinaku czy jarmużu dostarczają kwasu foliowego, a pomarańczowe marchewki i dynia – beta-karotenu;chude mięso, będące źródłem białka, a także ryby morskie bogate w omega-3 (np. łosoś, śledź, sardynki), jajka oraz rośliny strączkowe;orzechy i nasiona (np. migdały, siemię lniane, pestki dyni) to małe „bomby” zdrowych tłuszczów, które wspierają gospodarkę hormonalną;fermentowane produkty mleczne lub ich roślinne odpowiedniki wzbogacane w wapń – jogurt naturalny, kefir, maślanka – bo wspierają odporność i florę jelitową [15].Pamiętaj też o odpowiednim nawodnieniu – najlepiej czystą wodą.Warto zapamiętać Suplementację najlepiej rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą, aby wyrównać ewentualne niedobory i przygotować organizm na zwiększone zapotrzebowanie w ciąży. Kwas foliowy (0,4 mg dziennie) to absolutna podstawa – chroni przed wadami cewy nerwowej, ale istotne są też witamina B12, witamina D, jod i omega-3. Badania krwi (morfologia, ferrytyna, poziom witaminy D, B12, TSH) przed suplementacją pomagają dobrać odpowiednie dawki i uniknąć nadmiaru. Dieta powinna być urozmaicona i bogata w naturalne źródła witamin – im więcej świeżych warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i zdrowych tłuszczów, tym lepiej. Warto wprowadzać zdrowe nawyki już teraz – regularne posiłki, aktywność fizyczną, unikanie przetworzonej żywności, ograniczenie cukru i rezygnację z alkoholu oraz papierosów. Zioła mogą wspierać zdrowie, ale nie wszystkie są bezpieczne w okresie planowania ciąży – zawsze konsultuj ich stosowanie z lekarzem lub farmaceutą. Świadome przygotowanie to inwestycja w zdrowie mamy i dziecka – im lepszy start, tym większe szanse na spokojny przebieg ciąży i dobry rozwój malucha. BibliografiaPolskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. Rekomendacje dotyczące suplementacji w okresie prekoncepcyjnym, ciąży i laktacji. Ginekol Pol. 2020;91(10):644–651.Keats EC, Oh C, Chau T, Khalifa DS, Imdad A, Bhutta ZA. Effects of vitamin and mineral supplementation during pregnancy on maternal, birth, child health and development outcomes in low- and middle-income countries: A systematic review. Campbell Syst Rev. 2021 Jun 26;17(2):e1127. doi: 10.1002/cl2.1127.WHO. Guideline: Daily iron and folic acid supplementation in pregnant women. Geneva: World Health Organization; 2020.American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Prepregnancy Counseling. Committee Opinion No. 762. Obstetrics & Gynecology. 2019;133:e78–e89.Dominguez-Salas P, Cox SE, Prentice AM, Hennig BJ, Moore SE. Maternal nutritional status, C(1) metabolism and offspring DNA methylation: a review of current evidence in human subjects. Proc Nutr Soc. 2012 Feb;71(1):154-65. doi: 10.1017/S0029665111003338. Franzago M, La Rovere M, Guanciali Franchi P, Vitacolonna E, Stuppia L. Epigenetics and human reproduction: the primary prevention of the noncommunicable diseases. Epigenomics. 2019 Sep;11(12):1441-1460. doi: 10.2217/epi-2019-0163. Ji H, Bachmanov AA. Differences in postingestive metabolism of glutamate and glycine between C57BL/6ByJ and 129P3/J mice. Physiol Genomics. 2007 Nov 14;31(3):475-82. doi: 10.1152/physiolgenomics.00013.2007.Lerchbaum E, Obermayer-Pietsch B. Vitamin D and fertility: a systematic review. Eur J Endocrinol. 2012 May;166(5):765-78. doi: 10.1530/EJE-11-0984Makowska-Donajska M. i Hirnle L. Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 4, strony 166–172.Garofalo, V.; Condorelli, R.A.; Cannarella, R.; Aversa, A.; Calogero, A.E.; La Vignera, S. Relationship between Iron Deficiency and Thyroid Function: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients 2023, 15, 4790. https://doi.org/10.3390/nu15224790 Hansen R, Sejer EPF, Holm C, Schroll JB. Iron supplements in pregnant women with normal iron status: A systematic review and meta-analysis. Acta Obstet Gynecol Scand. 2023 Sep;102(9):1147-1158. doi: 10.1111/aogs.14607.Bath SC, Steer CD, Golding J, Emmett P, Rayman MP. Effect of inadequate iodine status in UK pregnant women on cognitive outcomes in their children: results from the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC). Lancet. 2013 Jul 27;382(9889):331-7. doi: 10.1016/S0140-6736(13)60436-5.Vinding RK, Stokholm J, Sevelsted A, Sejersen T, Chawes BL, Bønnelykke K, Thorsen J, Howe LD, Krakauer M, Bisgaard H. Effect of fish oil supplementation in pregnancy on bone, lean, and fat mass at six years: randomised clinical trial. BMJ. 2018 Sep 4;362:k3312. doi: 10.1136/bmj.k3312.Ernst E. Herbal medicinal products during pregnancy: are they safe? BJOG. 2002 Mar;109(3):227-35. doi: 10.1111/j.1471-0528.2002.t01-1-01009.x. National Institutes of Health (NIH). (2021). Healthy diet before and during pregnancy linked to lower risk of complications, NIH study suggests. [online] Available at: https://www.nih.gov/news-events/news-releases/healthy-diet-before-during-pregnancy-linked-lower-risk-complications-nih-study-suggests.

Ciąża

Suplementacja przed ciążą – jakie witaminy i minerały zażywać?

Organizm przyszłej mamy potrzebuje odpowiednich zapasów witamin i minerałów jeszcze zanim dojdzie do zapłodnienia. Dlaczego? Ponieważ część składników działa długofalowo, co oznacza, że potrzebują czasu, aby móc uzupełnić ewentualne niedobory i jednocześnie przygotować organizm na intensywny czas ciąży. Suplementacja przed ciążą – kiedy ją rozpocząć? Planowanie ciąży, a następnie macierzyństwa to jedno z najpiękniejszych życiowych wyzwań. Ginekolodzy podkreślają, że im lepsze przygotowanie organizmu do tego wyjątkowego etapu, tym większe szanse na zdrowy przebieg ciąży i prawidłowy rozwój dziecka. Zmniejsza się wówczas ryzyko powikłań, a to zwiększa komfort przyszłej mamy – zarówno fizyczny, jak i psychiczny. To czas, w którym możesz zadbać o siebie w sposób wyjątkowy: wyrównać niedobory witamin, wzmocnić odporność, poprawić kondycję, a także wyrobić zdrowe nawyki żywieniowe. Specjaliści z Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) zalecają, aby suplementację kluczowych składników rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą. Jest to związane z faktem, że niektóre składniki, w tym kwas foliowy czy witamina D3 muszą osiągnąć odpowiednie stężenie we krwi, aby mogły efektywnie wspierać rozwój zarodka w pierwszych tygodniach, kiedy wiele kobiet jeszcze nie wie, że jest w ciąży [1]. Badania naukowe wykazały, że odpowiednia suplementacja zarówno przed, jak i w okresie ciąży znacznie zmniejsza ryzyko: anemii u matki;poronienia;małej masy ciała płodu;przedwczesnego porodu;stanu przedrzucawkowego;martwych urodzeń;poważnego niedoboru mikroelementów [2]. Ponadto, kompleksowa wielomikroelementowa suplementacja z większą liczbą składników jest znacznie skuteczniejsza niż przyjmowanie wyłącznie klasyków, czyli żelaza oraz kwasu foliowego [2]. To inwestycja, która zwraca się z nawiązką – w postaci zdrowia dziecka, spokojniejszego przebiegu ciąży i większej energii na pierwsze tygodnie macierzyństwa. Takie podejście jest rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG) oraz Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników [3,4]. Główne zalecenia PTGiP w okresie prekoncepcyjnym zakładają suplementację: kwasu foliowego (witamina B9) w podstawowej dawce 0,4 mg dziennie. Przyjmowanie należy rozpocząć na co najmniej 4 tygodnie przed planowaną ciążą i kontynuować w 1 trymestrze;witaminy D3 w dawce 2000 IU i to niezależnie od pory roku;jodu w zalecanej dawce 150-200 µg na dobę (pod warunkiem braku przeciwwskazań np. w postaci nadczynności tarczycy);kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA) w rekomendowanej dawce 200-400 mg dziennie [1].Jakie witaminy przed ciążą są niezbędne? Zanim powiesz „tak” macierzyństwu, warto zaprzyjaźnić się z kilkoma kluczowymi witaminami i minerałami. To mali, ale niezwykle ważni sprzymierzeńcy, którzy pomogą stworzyć najlepsze warunki dla rozwijającego się życia. Kwas foliowy (witamina B9) Kwas foliowy to złoty standard wśród suplementów diety zarówno przed poczęciem, jak i w ciąży. Odpowiednia podaż folianów w okresie prekoncepcyjnym zmniejsza ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej np. rozszczepu kręgosłupa. Badania naukowe wykazały, że kwas foliowy może mieć skutki długofalowe, w tym wpływać na rozwój chorób psychiatrycznych (np. ADHD) i metabolicznych [5,6].Witamina B12 (kobalamina) Niedobór witaminy B12 może zwiększać ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej, nawet przy jednoczesnej podaży kwasu foliowego. Co więcej, niski poziom tej witaminy może znacznie zmniejszyć stężenie folianów we krwi. Ponadto współdziałanie z kwasem foliowym sprzyja prawidłowemu podziałowi komórek i implantacji zarodka [7]. Witamina DNiedobór witaminy D jest szczególnie widoczny w populacji, a zwłaszcza u kobiet borykających się z problemem zespołu policystycznych jajników. To z kolei może mieć wpływ m.in. na częstotliwość owulacji, grubość błony śluzowej macicy, a także równowagę hormonalną. Suplementacja witaminy D wspiera zdrowie reprodukcyjne poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa implantacji zarodka, poprawę jakości endometrium oraz wyników leczenia niepłodności [8].Jakie jeszcze suplementy przed ciążą warto przyjmować? Oprócz witamin, są też inne składniki, które odgrywają ogromną rolę w przygotowaniu do ciąży. To właśnie one wzmacniają organizm, wspierają rozwój dziecka i pomagają przyszłej mamie czuć się dobrze od pierwszych dni oczekiwania na potomka.MagnezPomaga utrzymać prawidłową pracę mięśni i układu nerwowego. Może też zmniejszać ryzyko skurczów i napięcia nerwowego w ciąży [9].WapńKluczowy dla budowy kości i zębów dziecka. Jeśli dieta jest uboga w nabiał lub roślinne źródła wapnia, warto rozważyć suplementację [9]. ŻelazoNiedobór żelaza jest dużym problemem u kobiet z chorobami tarczycy. Badania naukowe wykazały, że poziomy FT3, FT4 i TSH były znacznie niższe u osób z niskim stężeniem tego pierwiastka we krwi. To z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń metabolizmu jodu i powstawania wola [10,11]. Co więcej, niedobór żelaza może prowadzić do anemii, co utrudnia zajście w ciążę i zwiększa ryzyko powikłań. Suplementację najlepiej rozpocząć po badaniu poziomu żelaza i ferrytyny [11].JodJod jest niezbędny do prawidłowej pracy tarczycy, a mówiąc ściślej do produkcji hormonów tego gruczołu [11]. Hormony te są kluczowe w rozwoju układu nerwowego zarodka, a także optymalnego procesu dojrzewania komórki jajowej i owulacji. Co ciekawe, badania naukowe wykazały, że niedobór jodu u matek w ciąży ma negatywny wpływ na rozwój zdolności intelektualnych u dzieci [12].Kwasy tłuszczowe omega-3Kwasy omega-3, w tym przede wszystkim DHA, wspierają proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, poprawiają jakość komórek jajowych, modulują produkcję prostaglandyn (co ma niebagatelny wpływ na regularność cykli miesięcznych), a także poprawiają ukrwienie endometrium, co sprzyja implantacji zarodka. Co ważne DHA obniża ryzyko stanu przedrzucawkowego, przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej [13]. Olej rybi, będący jednym z najlepszych źródeł kwasów tłuszczowych omega-3, suplementowany w ciąży i w okresie karmienia piersią sprzyja przyrostowi beztłuszczowej masy ciała u dziecka [13]. Planowanie ciąży a zioła – które zioła można stosować, a których unikać? Zioła mogą być świetnym wsparciem w codziennym dbaniu o zdrowie, ale w okresie planowania ciąży trzeba dobierać je wyjątkowo ostrożnie. Niektóre, jak melisa czy rumianek, mogą pomóc zmniejszyć stres i poprawić jakość snu, a imbir (np. w postaci pastylek lub naparu) bywa ratunkiem na poranne mdłości. Jednak są też rośliny, których lepiej unikać, bo mogą wpływać na gospodarkę hormonalną lub pobudzać skurcze macicy – należą do nich m.in. dziurawiec, piołun, aloes w dużych dawkach czy szałwia lekarska [14]. Warto pamiętać, że naturalne nie zawsze znaczy bezpieczne, zwłaszcza w okresie, gdy organizm przygotowuje się do ciąży. Dlatego zanim sięgniesz po ziołowe napary lub suplementy roślinne, dobrze jest skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby upewnić się, że będą one wsparciem, a nie zagrożeniem.Dieta przed ciążą – co włączyć do swojego jadłospisu? Dieta w okresie planowania ciąży to coś więcej niż lista „dozwolone/zakazane” – to sposób na codzienne wzmacnianie organizmu i tworzenie najlepszych warunków dla przyszłego malucha. Warto sięgać po pełnowartościowe, różnorodne produkty, które dostarczą nie tylko witamin i minerałów, ale też energii i zagwarantują dobre samopoczucie.Świetnym wyborem dla przyszłych mam są:pełnoziarniste produkty zbożowe (kasza gryczana, brązowy ryż, pieczywo razowe), które stabilizują poziom cukru we krwi i zapewniają długotrwałą sytość;świeże warzywa i owoce, naturalny koktajl witamin – im bardziej kolorowo na talerzu, tym lepiej. Zielone liście szpinaku czy jarmużu dostarczają kwasu foliowego, a pomarańczowe marchewki i dynia – beta-karotenu;chude mięso, będące źródłem białka, a także ryby morskie bogate w omega-3 (np. łosoś, śledź, sardynki), jajka oraz rośliny strączkowe;orzechy i nasiona (np. migdały, siemię lniane, pestki dyni) to małe „bomby” zdrowych tłuszczów, które wspierają gospodarkę hormonalną;fermentowane produkty mleczne lub ich roślinne odpowiedniki wzbogacane w wapń – jogurt naturalny, kefir, maślanka – bo wspierają odporność i florę jelitową [15].Pamiętaj też o odpowiednim nawodnieniu – najlepiej czystą wodą.Warto zapamiętać Suplementację najlepiej rozpocząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą, aby wyrównać ewentualne niedobory i przygotować organizm na zwiększone zapotrzebowanie w ciąży. Kwas foliowy (0,4 mg dziennie) to absolutna podstawa – chroni przed wadami cewy nerwowej, ale istotne są też witamina B12, witamina D, jod i omega-3. Badania krwi (morfologia, ferrytyna, poziom witaminy D, B12, TSH) przed suplementacją pomagają dobrać odpowiednie dawki i uniknąć nadmiaru. Dieta powinna być urozmaicona i bogata w naturalne źródła witamin – im więcej świeżych warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i zdrowych tłuszczów, tym lepiej. Warto wprowadzać zdrowe nawyki już teraz – regularne posiłki, aktywność fizyczną, unikanie przetworzonej żywności, ograniczenie cukru i rezygnację z alkoholu oraz papierosów. Zioła mogą wspierać zdrowie, ale nie wszystkie są bezpieczne w okresie planowania ciąży – zawsze konsultuj ich stosowanie z lekarzem lub farmaceutą. Świadome przygotowanie to inwestycja w zdrowie mamy i dziecka – im lepszy start, tym większe szanse na spokojny przebieg ciąży i dobry rozwój malucha. BibliografiaPolskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. Rekomendacje dotyczące suplementacji w okresie prekoncepcyjnym, ciąży i laktacji. Ginekol Pol. 2020;91(10):644–651.Keats EC, Oh C, Chau T, Khalifa DS, Imdad A, Bhutta ZA. Effects of vitamin and mineral supplementation during pregnancy on maternal, birth, child health and development outcomes in low- and middle-income countries: A systematic review. Campbell Syst Rev. 2021 Jun 26;17(2):e1127. doi: 10.1002/cl2.1127.WHO. Guideline: Daily iron and folic acid supplementation in pregnant women. Geneva: World Health Organization; 2020.American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Prepregnancy Counseling. Committee Opinion No. 762. Obstetrics & Gynecology. 2019;133:e78–e89.Dominguez-Salas P, Cox SE, Prentice AM, Hennig BJ, Moore SE. Maternal nutritional status, C(1) metabolism and offspring DNA methylation: a review of current evidence in human subjects. Proc Nutr Soc. 2012 Feb;71(1):154-65. doi: 10.1017/S0029665111003338. Franzago M, La Rovere M, Guanciali Franchi P, Vitacolonna E, Stuppia L. Epigenetics and human reproduction: the primary prevention of the noncommunicable diseases. Epigenomics. 2019 Sep;11(12):1441-1460. doi: 10.2217/epi-2019-0163. Ji H, Bachmanov AA. Differences in postingestive metabolism of glutamate and glycine between C57BL/6ByJ and 129P3/J mice. Physiol Genomics. 2007 Nov 14;31(3):475-82. doi: 10.1152/physiolgenomics.00013.2007.Lerchbaum E, Obermayer-Pietsch B. Vitamin D and fertility: a systematic review. Eur J Endocrinol. 2012 May;166(5):765-78. doi: 10.1530/EJE-11-0984Makowska-Donajska M. i Hirnle L. Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 4, strony 166–172.Garofalo, V.; Condorelli, R.A.; Cannarella, R.; Aversa, A.; Calogero, A.E.; La Vignera, S. Relationship between Iron Deficiency and Thyroid Function: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients 2023, 15, 4790. https://doi.org/10.3390/nu15224790 Hansen R, Sejer EPF, Holm C, Schroll JB. Iron supplements in pregnant women with normal iron status: A systematic review and meta-analysis. Acta Obstet Gynecol Scand. 2023 Sep;102(9):1147-1158. doi: 10.1111/aogs.14607.Bath SC, Steer CD, Golding J, Emmett P, Rayman MP. Effect of inadequate iodine status in UK pregnant women on cognitive outcomes in their children: results from the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC). Lancet. 2013 Jul 27;382(9889):331-7. doi: 10.1016/S0140-6736(13)60436-5.Vinding RK, Stokholm J, Sevelsted A, Sejersen T, Chawes BL, Bønnelykke K, Thorsen J, Howe LD, Krakauer M, Bisgaard H. Effect of fish oil supplementation in pregnancy on bone, lean, and fat mass at six years: randomised clinical trial. BMJ. 2018 Sep 4;362:k3312. doi: 10.1136/bmj.k3312.Ernst E. Herbal medicinal products during pregnancy: are they safe? BJOG. 2002 Mar;109(3):227-35. doi: 10.1111/j.1471-0528.2002.t01-1-01009.x. National Institutes of Health (NIH). (2021). Healthy diet before and during pregnancy linked to lower risk of complications, NIH study suggests. [online] Available at: https://www.nih.gov/news-events/news-releases/healthy-diet-before-during-pregnancy-linked-lower-risk-complications-nih-study-suggests.

Planujesz zostać tatą? Poznaj składniki, które Ci w tym pomogą!

Ciąża

Trądzik

Healthy Aging

BICAPS ashwagandha

BICAPS collagen fish+